فهرست

مقالة ويژه: پيش‌بيني پيشرفت نانوتكنولوژي با كمك شاخصهاي علم و فناوري1

مركز جديد نانوتكنولوژي ارتش آمريكا11

همكاري تايوان با كانادا در زمينة نانوتكنولوژي14

گزارشي از شركتهاي نانوتكنولوژي ژاپن16

تلاش براي توسعة نانوتكنولوژي در اروپا18

سرمايه‌گذاري در نانوتكنولوژي18

امتيازي براي ساخت حسگرهاي زيستي20

اولين نمايشگاه بين‌المللي نانوتكنولوژي در سوئيس21

اندازه‌گيري؛ چالشي در نانوتكنولوژي23

ذخيرة 250 ترابيت در يك اينچ مربع25

حسگرهاي هيدروژني جديد27

توليد هزاران كيلو نانوذرات در يك شركت نانومواد28

دو موفقيت بزرگ در ترانزيستور تك سلولي30

تهية زيروژلهاي كروموفوريك32

توسعة كريستال فوتونيك34

انستيتو نانوتكنولوژي نظامي35

اختراع ابزار آشكارسازي DNA با درجة تفكيك بالا42

 

 

 

پيش‌بيني پيشرفت نانوتكنولوژي با كمك شاخصهاي علم و فناوري

چكيده

قرار است نانوتكنولوژي يكي از فناوريهاي كليدي و كارآمد قرن 21 شود. قابليت اقتصادي آن، حاكي از وجود بازاري بالغ بر چندصد ميليارد يورو براي اين فناوري در دهة بعد است. بنابراين نانوتكنولوژي موجب جهت‌دهي فعاليتهاي بسياري از بخشهاي صنعتي و تعداد زيادي از شركتها در جهت آماده‌سازي آنها براي اين رقابت جديد شده است. در همين زمان دولتمردان در بخشهاي تحقيق و توسعه در سراسر دنيا نيز در حال اجراي برنامه‌هاي تحقيقاتي خاص در زمينة نانوتكنولوژي هستند تا آيندة كشورهاي خود را به وضعيتي مطلوب برسانند. هدف اين مقاله، استفاده از شاخصهاي تكنولوژيكي و علمي براي پيش‌بيني پيشرفت اقتصادي و مقايسة وضعيت كشورهاي مختلف است.

1- مقدمه

علوم نانو در دو دهه گذشته، پيشرفت بزرگي حاصل كرده است. ما شاهد كشفيات علمي و پيشرفتهاي تكنولوژيكي مهمي بوده‌ايم. به عنوان مثال، اين پيشرفتها شامل اختراع ميكروسكوپ تونل‌زني پيمايشگر (STM) در سال 1982 ]1[ يا كشف فولرينها در سال 1985 مي‌باشد]2[. در حال حاضر تعداد اندكي از محصولات مبتني بر نانوتكنولوژي به استفادة تجاري رسيده‌اند. با اين وجود، آيا دانش واقعي علمي، جوابگوي اشتياق جهاني نسبت به اين فناوري هست ؟ تا چه حد احتمال دارد كه بازار جهاني در طي 10 تا 15 سال آينده به هزار ميليارد دلار در سال برسد]3[؟

ارزيابي قابليت فناوريهاي تكامل يافته كار آساني نيست و براي يك فناوري جديد مثل نانوتكنولوژي، اين كار دشوارتر است. البته در پيش‌بيني سعي مي‌شود از شاخصهايي استفاده شود كه توانشان در پيش‌بيني قابليت ديگر فناوريهاي جديد به اثبات رسيده باشد. دو تا از واضح‌ترين شاخصهاي پيش‌بيني، تعداد مقاله‌هاي علمي و تعداد اختراعات ثبت شده هستند. اولي معمولاً شاخص خوبي براي فعاليتهاي علمي و دومي براي قابليت انتقال نتايج علمي به كاربردهاي عملي است. شكل 1 تكامل تدريجي انتشارات و اختراعات نانوتكنولوژي از شروع دهة 1980 تا 1998 را نشان مي‌دهد. اطلاعات انتشارات جهاني نانوتكنولوژي از داده‌هاي Science CitationIndex (SCI) اقتباس شده است. اختراعات نانو، آنهايي هستند كه در European Patent Office (EPO) در مونيخ ثبت شده‌اند. اختراعاتEPO داده‌هاي بسياري از كشورها را در بر مي‌گيرد. از نظر گسترة كار و هزينة بالا، منطقي به نظر مي‌رسد كه مخترعين از اختراعات به صورت تجاري بهره‌برداري كنند. ليستي از كلمات كليدي علوم و فناوري نانو جهت دستيابي به انتشارات، اختراعات و روشها منتشر شده‌است]4[.

تعداد انتشارات در سالهاي 1980 و 1985 نسبتاً اندك است، اما در سالهاي بعد سير صعودي مي‌يابد و از سال 1986 به بعد سرعت افزايش آنها محسوس مي‌باشد. اين تغيير ناگهاني را مي‌توان به اختراع ميكروسكوپ تونل‌زني پيمايشگر در چند سال قبل از آن]1[، آغاز حضور وسايل تحقيقاتي مفيد در آزمايشگاههاي تحقيقاتي، دانشگاهي و صنعتي و نيز توجه تحقيقات به سوي مقياس نانو نسبت داد. افزايش سرعت انتشار مقالات همچنان ادامه پيدا كرده و سير صعودي آنرا مي‌توان ناشي از دسترسي به ميكروسكوپ نيروي اتمي كه گسترة كاربرد وسيعتري نسبت به STM در مواد غيرهادي دارد (اختراع در سال 1986 ]5[) و نيز كشف مولكول C60در سال 1985 ]2[ و يا نانولوله‌هاي كربني در سال 1991 ]6[ دانست. افزايش تعداد انتشارات در بازة زماني 1989 تا 1998 بسيار چشمگير است؛ جهش از 1000 مقاله تا بيش از 12000 مقاله در سال 1998.

ميانگين رشد سالانه معادل 27 درصد بوده و رشد ساليانه از 10 تا 80 درصد در نوسان است. اطلاعات بدست آمده از دفتر ثبت اختراعات ايالات متحده]7[نيز رشدي مشابه با اطلاعات اروپا نشان مي‌دهد.

تعداد اختراعات ثبت شده، شاخص‌ مناسبي براي اندازه‌گيري ظرفيت آزمايشگاهها جهت انتقال نتايج تحقيقات به مصارف صنعتي مي‌باشد. شكل (1) بيانگر گسترش تعداد اختراعات نانوتكنولوژي در EPO و انتشارات علمي در يك دوره يكسان مي‌باشد. به طور معمول، تعداد اختراعات پيرو الگوي انتشارات علمي، البته با تأخير زماني محسوسي مي‌باشد. منحني فوق در تمام سالهاي 1981 تا 1998 رشد مشخص 28 تا 180 عددي اختراعات را با ضريب رشد %7 در دهة 90 نشان مي‌دهد. منحني اختراعات نوسانات بيشتري را نسبت به منحني انتشارات نشان مي‌دهد. اين امر به اين علت است كه هرگاه تعداد داده‌ها كمتر باشد، نوسانات آماري تاثيرات بيشتري بر روي آنها مي‌گذارد. به علاوه پيشرفتهاي صنعتي در هر سال تأثير بيشتري بر روي اختراعات دارد.

تكامل فعاليتهاي تكنولوژيكي و علمي نانوتكنولوژي را مي‌توان با فناوريهاي قبلي مقايسه كرد. در وهلة اول مي‌توان از مدل توسعه تكنولوژيكي عمودي (Lineal) استفاده كرد. گراپ]8[، براي چنين مدلي كه در شكل (2) به آن اشاره شده است، هشت مرحله را ارائه داده و تكامل از تحقيقات بنياديتا ورود آن به توليدات را تشريح نموده است. مرحلة (1) زمان شروع كار تحقيقاتي علمي را نشانمي‌دهد. هنگامي كه فناوري شروع به ظاهر شدن مي‌كند، پيشرفت بيشتري در علوم مشاهده مي‌شود (مرحله 2). در مرحلة (3) درك اصول علمي بيشتر شده و اولين نمونه‌هاي تكنولوژيكي ظاهر مي‌گردند.

در مرحلة 4 مشكلات انتقال فناوري به كاربردهاي تجاري نمايان مي‌شود و در مرحلة 5 پيشرفت در علوم و فناوري راكد مي‌ماند. با جهت‌دهي مجدد تحقيقات صنعتي، فرصتهاي جديدي ظاهر مي‌شود (مرحله 6) و استفاده‌هاي تجاري كه باعث شروع تحقيقات هزينه‌بر صنعتي مي‌شود آشكار مي‌گردد (مرحله 7). نهايتاً ورود به تمام بازارها انجام شده و با توليد محصولات حاصل از اختراعات، ميزان تحقيقات انك اندك كاهش مي‌يابد (مرحلة 8).

جدول 1: انتشارات و اختراعات 15 كشور فعال در اين زمينه. داده‌ها به صورت درصد نسبت به كل رقم جهاني داده شده‌اند. دورة انتشارات نانوتكنولوژي بين سال‌هاي 1997 تا 1999 با هم مقايسه شده‌اند. در مورد اخترعات ثبت شده در EPO و PCT اين دوره از سال‌هاي 1991 تا 1999 را نيز در بر مي‌گيرد. دليل انتخاب اين مدت زماناين است كه تعداد مطلق اختراعات ساليانه اندك است و در صورت انتخاب زمانهاي كوتاهتر، بررسيها دچار اشكال مي‌شود. منابع: داده‌هاي PCTPAT, PCT, EPAT, SCI و محاسبات شخصي.
		انتشارات (1997 – 1999) (%)			اختراعات EPO & PCT (1991- 1999) (%)
	1		آمريكا	7/23		آمريكا	0/42
	2		ژاپن	5/12		آلمان	3/15
	3		آلمان	7/10		ژاپن	6/12
	4		چين	3/6		فرانسه	1/9
	5		فرانسه	3/6		انگليس	7/4
	6		انگليس	4/5		سوئيس	7/3
	7		روسيه	6/4		كانادا	0/2
	8		ايتاليا	6/2		بلژيك	7/1
	9		سوئيس	3/2		هلند	7/1
	10		اسپانيا	1/2		ايتاليا	7/1
	11		كانادا	8/1		استراليا	4/1
	12		كرة جنوبي	8/1		اسرائيل	1/1
	13		هلند	6/1		روسيه	1/1
	14		هند	4/1		سوئد	9/0
	15		سوئد	4/1		اسپانيا	5/0

چنين مدلي كه براساس شاخصهاي اختراعات و انتشارات مي‌باشد و زماني كه از آن براي بررسي فناوريهاي رايج امروزي مانند بيوتكنولوژي يا فناوري ميكروسيستمها استفاده ‌شود، نتايج خوبي در برخواهد داشت]9[.

با مقايسة اطلاعات مربوط به اختراعات و انتشارات نانوتكنولوژي (شكل 1) با مدل (شكل2) مشخص مي‌شود كه نانوتكنولوژي به طوركلي فعلاًدر انتهاي مرحلة (2) يا ابتداي مرحلة (3) مي‌باشد. با فرض اينكه اين مدل، اطلاعات را به درستي تشريح نمايد، حداكثر فعاليت علمي در علوم نانو در 3 تا 5 سال آينده خواهدبود؛ بهره‌برداري عظيم از نتايج آن ممكن است تا 10 سال ديگر به طول انجامد. در يك تخمين اوليه، منحني نانوتكنولوژي (به عنوان مجموع تمام فناوريهاي مقياس نانو) مي‌تواند به عنوان حلقة ارتباط تعدادي از فناوريهاي نانو با اهداف و زمان رشد مختلف در نظر گرفته شود. به عنوان مثال، بازاري بزرگ براي وسايل الكترونيكي نانومتري پيش‌بيني مي‌شود، ولي ممكن است 1 تا 15 سال تا ورود آنها به بازار، زمان نياز باشد، هرچند هم‌اكنون نانوذرات TiO₂ به صورت مواد جاذب اشعة UV-B در كرمهاي ضد آفتاب يا نانومواد كربني براي افزايش مقاومت لاستيكها، مورد استفاده قرار مي‌گيرند.

هم اكنون حدوداً بيش از يك چهارم تمام اختراعات بر روي وسايل و ابزارآلات متمركز شده است]7[. اين امر نشان‌دهندة اين ديدگاه است كه نانوتكنولوژي در ابتداي مرحله توسعه فناوري قرار دارد كه اولين هدف آن توسعه ابزار مناسب براي نانوساختارسازي سطوح، توليد نانومواد، آناليز نانواشياء و غيره مي‌باشد. از نظر بخش صنعتي، مهمترين فناوريها، فناوري اطلاعات(IT)، فناوري دارويي و شيميايي است. براي بخش اول ابزار ذخيره‌سازي اطلاعات، صفحه‌هاي نمايش تخت يا كاغذهاي الكترونيكي جزء اختراعات مهم محسوب مي‌شوند. به علاوه، CMOSگسترش يافته، پردازش اطلاعات در مقياس نانو و وسايل نمايش يا ذخيره‌سازي اطلاعات نيز جزء اين زمينه محسوب مي‌شوند. زيرا طبق اطلاعات انجمنهاي مواد نيمه‌هادي و ساير پيش‌بينيها ]11و10[ پيچيدگي مداوم مراحل فناوري CMOS به زودي به محدوده نانومتري خواهد رسيد. (پيش‌بيني مي‌شود كه ابعاد پردازشگرها در سال 2011 به 22 نانومتر برسد.) صنايع نيمه‌هادي با آگاهي از مشكلات آينده، تاكنون به تحقيق براي يافتن راه‌حلهايي جهت گسترش CMOS به مقياس نانو و ساخت وسايل جديد در اين مقياس دست زده‌اند.

در مورد صنايع شيميايي و دارويي، تعداد زيادي از اختراعات براي يافتن روشهاي دارورساني، تشخيصهاي پزشكي، درمان سرطان و غيره به ثبت رسيده‌اند، كه اين اختراعات قسمت عظيمي از بازار آينده را در بر خواهند گرفت. اختراعات نانوتكنولوژي در بخشهاي ديگر نظير صنايع هوايي، صنايع ساخت، فرآوري مواد غذايي، اتومبيل‌سازي، پالايش نفت، بازرسي محيط زيست و غيره هرساله با رشد همراه است. اما تعداد مطلق آنها با توجه به عرصه‌هاي مورد بحث (ابزارسازي، فناوري اطلاعات، داروسازي و پزشكي) اندك است.

2- فعالان جهاني

بسياري از كشورها در علوم و فناوري نانو فعالند. 15 كشوري كه در زمينه انتشار و اختراع بسيار فعال هستند در جدول (1) ذكر شده‌اند. انتشارات ثبت شده طي سالهاي 1999-1997 بر حسب كشورهاي منتشر كننده تفكيك شده است. داده‌هاي اختراعات، دورة طولاني را از سال 1991 تا 1999 در بر گرفته و شامل اختراعات ثبت شده در EPO و PCT مي‌باشد. اختراعات PCT در WIPO در ژنو جمع‌آوري شده و سپس مي‌تواند به هر دفتر ثبت اختراعي در دنيا يا EPO ارسال گردد. اطلاعات متفاوت بين PCT و EPO در اين جدول نيامده است. تجزيه و تحليل مضاعف اختراعات بين‌الملليPCT، انحرافهاي آن با تعداد اختراعات EPO اروپا را كاهش مي‌‌دهد. به علاوه تعداد بيشتر اختراعات مورد بررسي، ضريب اطمينان آماري در مقايسه كشورها را بالاتر مي‌برد.

ايالات متحده، فعالترين كشور در تحقيقات نانو مي‌باشد و حدوداً يك چهارم تمامي انتشارات را از آن خود كرده است. پس از آن ژاپن، آلمان، چين، فرانسه، انگلستان و روسيه قرار دارند. اين هفت كشور داراي 70 درصد كل انتشارات علمي مربوط به نانوتكنولوژي در جهان مي‌باشند. تمامي كشورهاي عضو اتحاديه اروپا و برخي ديگر از كشورهاي منتخب اتحاديه اروپا (غير از لوكزامبورگ كه هيچ دانشگاهي در آن وجود ندارد) جزو 50 كشور اول هستند. (كه در اين جدول نشان داده نشده‌اند.)

سهم چين و روسيه با توجه به حضور آنها در بانك اطلاعاتي SCI بسيار چشم‌گير بوده و حاكي از حضور مشخص علوم نانو در تحقيقات آنها مي‌باشد. جدول مشابهي نشانگر تعداد اختراعات در EPO بر حسب كشورها مي‌باشد. مقايسه كشورهاي فعال در امر انتشار با كشورهاي فعال در امر اختراع، نشان دهنده اين است كه 15 كشور اول در هر دو مورد مشتركند. به هر حال دامنه اختلاف بين اين كشورها مشخصاً وسيعتر مي‌باشد، مثلاً انتشارات ايالات متحده 1619 برابر كشور پانزدهم يعني سوئد مي‌باشد، اما اختراعات ثبت شده‌اش 84 برابر اين كشور است.

جدول 2- انتشارات و اختراعات درجه‌بندي شده براساس جمعيت 15 كشور اول. دوره انتشارات نانوتكنولوژي بين سالهاي 1997 تا 1999 مي‌باشد. اختراعات ثبت شده در EPO و PCT در دوره زماني 1991 تا 1999 در نظر گرفته شده‌اند. زيرا تعداد مطلق اختراعات ساليانه اندك است و محاسبات را دچار اشكال مي‌كند. اطلاعات جمعيت از PRB در اواسط سال 2001 اخذ گرديده است. منابع: PRB, PCTPAT, EPAT, SCI و محاسبات شخصي
		انتشارات نرمال شده به ازاي يك ميليون نفر جمعيت (1997 – 1999)		اختراعات EPO & PCT نرمال شده به ازاي يك ميليون نفر (1991 – 1999)
	1	سوئيس	2/150	سوئيس	2/12
	2	اسرسائيل	4/91	آلمان	4/4
	3	سوئد	5/73	اسرائيل	9/3
	4	آلمان	5/61	بلژيك	8/3
	5	دانمارك	9/56	فرانسه	6/3
	6	سنگاپور	8/56	آمريكا	5/3
	7	استراليا	6/52	هلند	4/2
	8	فرانسه	0/50	سوئد	4/2
	9	فنلاند	3/48	ژاپن	3/2
	10	هلند	7/47	انگليس	8/1
	11	ژاپن	4/46	كانادا	5/1
	12	بلژيك	6/43	استراليا	3/1
	13	انگليس	7/42	اطريش	0/1
	14	آمريكا	2/39	ايتاليا	5/0
	15	اسلووني	0/36	اسپانيا	3/0

 

به هر حال تعداد مطلق انتشارات و اختراعات راه مناسبي براي اندازه‌گيري تأثير كشورها نمي‌باشد. به اين منظور بايد اطلاعات به صورت نرمال ارائه شود. روشهاي متعددي براي نرمال‌سازي وجود دارد. به عنوان مثال مي‌توان از توليد ناخالص ملي، توليد ناخالص سرانه ملي، سرمايه‌گذاري كشورها در امر تحقيقات و غيره استفاده كرد. متأسفانه هيچ يك از اين روشها بدون اشكال نيست. مثلاً نرمال‌سازي توسط سرمايه‌گذاري تحقيقات كشور بسيار دشوار است، زيرا هزينه‌هاي دولتي فقط به صورت عمومي قابل دسترسي است. تلاشهاي مالي بخش صنعت نيز خيلي منتشر نمي‌شود و اين بخش بيشتر مايل به ارائة اختراعات خود مي‌باشد.

با وجود مشكلات فراوان براي پيدا كردن يك روش نرمال‌سازي، مي‌توان اين طور درنظر گرفت كه در مراحل اوليه مي‌توان تأثير و قابليت توليد محصول كشورها را با تقسيم تعداد انتشاراتشان بر جمعيت كشور شرح داد. جدول (2) براساس جدول قبلي، ليست 15 كشور صاحب بيشترين خروجي و توليد در ازاي هر يك ميليون نفر را مشخص كرده است.

در اين طبقه‌بندي، سوئيس در رأس همه قرار دارد. البته اين موضوع خيلي حيرت‌آور نيست. سوئيس از زمان اختراع STM در آزمايشگاههاي IBM در زوريخ، برنامه‌هاي تحقيقاتي گسترده‌اي را در زمينة نانوتكنولوژي به اجرا درآورده و آزمايشگاههاي جهاني بوجود آورد. دولت سوئيس نقش فعالي را در پيشرفت نانوتكنولوژي در بين برنامه‌هاي تخصصي مختلف ايفاء كرد. ممكن است اينگونه تصور شود كه موقعيت بالاي سوئيس در اين جدول به اين علت است كه موسسة بين‌المللي CERN در اين كشور واقع است. در حاليكه حتي با حذف اطلاعات CERNباز اين كشور در راس جدول قرار خواهد گرفت.

اسرائيل، ده كشور اروپايي ديگر، سنگاپور، ژاپن و آمريكا بقية كشورهاي اين ليست را تشكيل مي‌دهند. بسياري از اين كشورها خودشان را در ليست كشورهاي صاحب اختراع جاي داده‌اند. از اين جدول مشخص مي‌شود كه گسترة ثبت اختراعات (3/0 – 2/12) ده برابر بيشتر از مقاله‌ها (0/36 – 2/150) است. اين امر نشان‌دهندة توان بالاي اين كشورها در تبديل تحقيقات به امور كاربردي است. آمريكا نمونه‌اي از اين موضوع است كه در زمينة انتشارات در رتبة 14 قرار دارد اما در جدول اختراعات، خودش را تا موقعيت ششم بالا ‌كشيده است. ممكن است اختلاف زياد بين مقالات و انتشارات مربوط به همكاري نزديك صنعت و دانشگاه و نيز يكسري تاثيرات فرهنگي باشد (مثلاً حمايت مالي از محققين دانشگاهي). چين كه ردة چهارم را در جدول شماره (1) داشت، در جدول شماره 2 ديده نمي‌شود زيرا كشور پرجمعيتي است. (انتشارات در اين كشور كمتر از يك درصد به ازاي هر ميليون نفر است.) روسيه در جداول نرمال شده ديده نمي‌شود زيرا اين كشور جايگاه 18 را در هر دو جدول (با 15 مقاله و 16/0 اختراع به ازاء هر ميليون نفر) اشغال مي‌كند.

3-بحث

شاخصهاي علم و فناوري مي‌توانند اطلاعاتي در مورد تكامل يك فناوري به دست داده و براي طرح برنامه‌هاي گسترش در آينده و طراحي استراتژيها مناسب باشند. نانوتكنولوژي به عنوان پديده‌اي نوظهور هنوز قبل از تجاري‌سازي محصولاتش، احتياج به پيشرفت در هر دو زمينه علمي و تكنولوژيكي را دارد. هم‌اكنون برخي از محصولات نانوتكنولوژي در بازار وجود داشته و بقيه هنوز وارد بازار نشده‌اند. پيش‌بيني اينكه كدام يك از اين محصولات آينده بهتري دارند نياز به بررسي بيشتر شاخصهاي نانوتكنولوژي در بخشهاي صنعتي و زيرمجموعه‌هاي اين فناوري دارد.

چنين پيش‌بيني براساس شاخصهاي فعلي خيلي مشكل است، زيرا اين فناوري هنوز نوپاست و نيز ماهيت گستردة آن موجب دشوارتر شدن بررسي آن مي‌شود.

تحليل فعاليتهاي نانوتكنولوژي در كشورها اين تصور را تقويت مي‌كند كه تخصصهاي علمي فقط به كشورهاي صنعتي محدود نمي‌شود و در ميان كشورهاي با قابليت علمي مشابه، بعضي از آنها در انتقال نتايج تحقيقات به امور كاربردي و محصولات صنعتي تواناترند.

منابع:

[1] Binnig G, Rohrer H, Gerber Ch and Weibel E 1982 Phys. Rev.Lett. 49 57 Binnig G, Rohrer H, Gerber Ch and Weibel E 1982 Phys. Rev.Lett. 50 120

[2] Kroto H, Heath J, O’Brien S, Curl R and Smalley R 1985 Nature 318 162 [3] Roco M C and BainbridgeWS (ed) 2001 Societal Implications of Nanoscience and Nanotechnology (Dordrecht: Kluwer)

[4] Hullmann A 2001 Internationaler Wissenstransfer und Technischer Wandel: Bedeutung, Einflussfaktoren und Ausblick auf technologiepolitische Implikationen am Beispiel der Nanotechnologie in Deutschland (Heidelberg: Physica)

[5] Binnig G, Quate C F and Gerber Ch 1986 Phys. Rev. Lett. 56 930

[6] Iijima S 1991 Nature 354 56

[7] Meyer M 2000 Hurdles on the Way to Growth, Commercializing Novel Technologies: the Case of

Nanotechnology (Helsinki University of Technology)

[8] Grupp H (ed) 1993 Technologie am Beginn des 21 Jahrhunderts (Heidelberg: Physica)

[9] Grupp H 1997 Messung und Erkl¨arung des Technischen Wandels (Heidelberg: Springer)

[10] Semiconductor Industry Association 1999 InternationalTechnology Roadmap for Semiconductors www. itrs. net

[11] Compaکn´o R (ed) 2000 Technology Roadmap for Nanoelectronics (Luxembourg: European Commission) www. cordis. lu/ist/nanotechnology and www. cordis. lu/ist/fetnidqf. htm

منبع: http://www.iop.org

مركز جديد نانوتكنولوژي ارتش آمريكا