مقدمه

اجتماعات انساني از ديرباز پس از مورد استفاده قرار دادن منابع مختلف طبيعي موجود بر روی كره زمين، قسمت‌هاي غيرقابل مصرف و زايد آن را دفع مي‌نمودند. اين موضوع مشكل حادي را براي آنها و محيط‌شان ايجاد نمي‌كرد. زيرا تعداد و توزيع انسانهاي موجود بر روي كره زمين به نسبت مساحت اين كرة خاكي خيلي كم بود اما امروزه به دليل افزايش تعداد، توزيع جمعيت و به دنبال آن تحولات پديد آمده در ميزان و كيفيت مواد مصرفي، معضل توليد و دفع زايدات به نحوه بارزي گريبانگير حيات جوامع بشري به ويژه شهرها گرديده است. گرچه دفن بهداشتي مواد زايد جامد شهري، سالهاست كه مورد استفاده قرار گرفته است و در بسياري از نقاط دنيا توانسته است، بهداشت عمومي و سلامت جامعه را تأمين كند ولي هنوز مورد قبول عامه مردم قرار نگرفته است. عناويني مانند، دفن و دفن بهداشتي و تلنبار زباله بارها به جاي يكديگر مورد استفاده قرار گرفته‌اند و هنوز هم خيلي از مردم فرق بين دفن، دفن بهداشتي و تلنبار كردن زباله را نمي‌دانند. به عبارت ديگر در صورتي كه عمليات دفن مواد به صورت كاملاً استاندارد و براساس ضوابط صحيح و دقيق دفن بهداشتي صورت نگيرد مشكلات بهداشتي و زيست محيطي زيادي به وجود خواهد آمد. فقط يك محل دفن بهداشتي كه در محل مناسبي قرار گرفته و از طراحي خوبي برخوردار باشد و نيز عمليات آن كاملاً صحيح و دقيق انجام پذيرد مي‌تواند جوابگوي استانداردهاي بهداشت عمومي و سلامت بوده، از شرايط لازم براي جلوگيري از آلودگي آب و خاك و هوا برخوردار باشد كه در اينجا بحث مديريت دفع مواد زائد جامد شهري مطرح مي‌گردد.

مواد زايد جامد شهري شامل تمام مواد زايد حاصل از فعاليت‌هايي است كه در شهر انجام مي‌گيرد. اين مواد هم از نظر منبع توليد و هم از نظر خواص فيزيكي و شيميايي تنوع بسيار زيادي دربر دارد. در يك شهر، بخش‌هاي مختلفي در فعاليت هستند و هر بخش نيز در توليد مواد زايد شهري نقش دارد. بخش‌هاي خانگي، تجاري، حمل و نقل، صنعتي، درماني، بهداشتي و خدمات، هركدام مواد زايدي با خصوصيات ويژه‌اي توليد مي‌كنند. به همين دليل هم، مواد زايد جامد شهري داراي طيف وسيعي است. از نظر حجم نيز از ذرات ريز گردوغبار گرفته تا وسايل اسقاطي، مثل بدنه اتومبيل، يخچال و ميز و صندلي، در اين زايدات وجود دارند از نظر خطرناك بودن نيز، شامل مواد زايد غيرقابل فسادپذير است و هم مواد زايد كاملاً خطرناك، مثل مواد زايد بيمارستاني را دربر مي‌گيرد، از نظر فيزيكي و حجم ظاهري نيز طيف كاملاً ناهمگوني از زايدات در يك شهر بروز مي‌كند. كميت مواد زايد جامد شهري نيز ناهمگوني زيادي را شامل مي‌شود.

عوامل اقتصادي، بافت شهري، كاربري‌هاي زمين، عوامل فرهنگي، تراكم در واحد سطح، فصول سال و عادات اجتماعي در كيفيت و كميت مواد زايد جامد شهري موثر هستند. به عبارت ديگر، فاكتورهاي زيادي در امر توليد مواد زايد شهري تأثير دارند. به همين دليل هم طراحي سيستم مديريت مواد زايد جامد شهري از حساسيت و ويژگي‌هاي خاصي برخوردار است. براي يك طراحي موفق به اطلاعات و داده‌هاي اساسي از كليه فاكتورهاي مؤثر در سيستم مديريت مواد زايد جامد شهري نياز هست. اين اطلاعات و داده‌ها را يا مي‌توان از طريق سازمانها و ارگانهاي زيربط و درگير با مديريت مواد زايد جامد شهري بدست آورد و يا از طريق انجام پروژه‌هاي مشخص، اين اطلاعات و داده‌ها را توليد كرد.

1ـ اهميت و ضرورت موضوع تحقيق:

مديريت مواد زايد جامد شهري از اهميت ويژه‌اي در جلوگيري از اثرات سوء و مضر اين مواد بر بهداشت و سلامت جامعه برخوردار است. رعايت نكردن اصول بهداشتي و جلوگيري نكردن از انتشار مواد زايد جامد شهري، اولين آسيبي كه به جامعه وارد مي‌كند بر بهداشت و سلامت جامعه مي‌باشد. خطرات بسياري از قبيل حمله حشرات و جوندگان موذي، خطرات ناشي از سگ‌هاي ولگرد، بروز بيماري‌هاي واگيردار در صورت رعايت نكردن اين اصول، با مردم دست به گريبان است. خطرات ناشي از حمله حشرات زماني به وجود مي‌آيد كه زباله‌ها در يك محل تجمع داشته باشند كه به علت عدم مديريت صحيح در حاشيه‌هاي زابل اين مشكلات وجود دارد. بايد همواره اين اصول را در نظر گرفت كه طبيعت خيلي از مواد از نظر اثرات سوء زيست محيطي، سميت و سرطانزائي شناخته شده نيست و تا زماني كه بي‌خطر بودن مواد محرز نشده باشد، بايد به آنها به عنوان موادي كه پتانسيل خطرزائي دارند نگريسته شود.

در بحث مديريت زباله يك ارگان خاص نمي‌تواند كه دراين زمينه فعاليت چشمگيري داشته باشد. بلكه همكاري و همياري تمامي ارگان‌ها را مي‌طلبد و در نهايت با فرهنگ‌سازي در جامعه و روشن‌نمودن مردم به معناي واقعي مي‌تواند گامي مؤثر در اين زمينه برداشت.

تفهيم درست مديريت مواد زايد مي‌تواند جلوي خسارات وارده بر محيط زيست را بگيرد و در جهت به راه‌اندازي چرخه صنعت جامعه مفيد واقع شود. زيرا وقتي مديريت صحيح مواد زايد صورت گيرد، بحث تفكيك را نيز بدنبال دارد و از اين رو در بسياري از جهات مي‌شود در راستاي توليد مواد ديگر به صورت مكانيزه گام برداشت كه خود در ارتقاء به سطح خودكفائي جامعه مؤثر مي‌باشد. پس يك مديريت صحيح مي‌تواند هم جامعه را به سوي آباداني پيش ببرد و هم مي‌تواند آن را به ورطه نابودي بكشاند.

دومين بحثي كه اهميت و ضرورت آن در مديريت مواد زايد مطرح است، آناليز زباله مي‌باشد كه از اهميت ويژه‌اي برخوردار مي‌باشد. وقتي كه آناليز زباله صورت بگيرد و بدانيم كه هر كدام از موادي كه در جامعه استفاده مي‌شود به چه ميزان در زباله هاي شهري يافت مي‌شود مي‌توان با توجه به آن، گزارش و تحقيق روشني را ارائه داد و به عنوان يك منبع و مرجع آن را در نظر گرفت كه اگر در صورتي سازمان و يا ارگاني بخواهد كاري در اين زمينه انجام دهد بتواند از آمار مربوطه استفاده بكند.

به عنوان مثال شهرداري زابل در فكر احداث كارخانه كمپوست مي‌باشد. اين طرح در يک کيلومتری شهر زابل در منطقه‌اي بنام بي‌بي‌دوست قرار است كه اجرا شود كه با استفاده از آمار و ارقام بدست آمده از آناليز زباله، كارشناسان مربوطه مي‌توانند تصميم‌گيري لازم را در اين زمينه اتخاذ نمايد كه آيا اين طرح قابل اجرا شدن در اين منطقه مي‌باشد يا خير؟ و اين جامعه در طول يك سال چه مقدار زباله توليد مي‌كند و اينكه از اين ميزان چه مقداري زباله‌هاي قابل بازيافت مي‌باشند كه در چرخه بازيافت مواد قرار مي‌گيرند؟ با توجه به بدست آوردن حجم زباله و دانستن اين موضوع كه به عنوان مثال ميزان پلاستيك و يا مواد فسادپذير و يا ميزان كاغذ به طور سالانه در زباله‌ها چقدر مي‌باشد مي‌توانيم از اين اطلاعات استفاده‌هاي بيشتري را داشته باشيم و با استفاده از اين آمار مي‌توانيم بدانيم كه جامعه ما به چه ميزان در جهت صرفه‌جوئي گام برداشته و چقدر توانسته است كه در كاهش ميزان زباله و تفكيك آن گام مفيدي را بردارد.

2ـ چارچوب نظري تحقيق

مديريت مواد زايد جامد شهري از شش عنصر موظف توليد و ذخيره در محل، جمع‌آوري، حمل و نقل، بازيافت و دفع تشكيل شده است. اين تقسيم‌بندي به اين دليل صورت گرفته كه هر كدام از اين عناصر يك وظيفه مشخصي در سيستم مديريت مواد زايد جامد شهري را عهده‌دار هستند. در ضمن، اين تقسيم‌بندي از نظر بررسي موضوع نيز، بسيار مؤثر است. در حال حاضر در مديريت مواد زايد جامد شهري، قسمت اعظم منابع مالي و انساني براي جمع‌آوري و حمل و نقل صرف مي‌شود و در زمينه‌هاي توليد، ذخيره در محل، بازيافت و دفع، كارچنداني صورت نگرفته است. اين عدم تعادل، بهترين دليل سوء مديريت در امر مواد زايد جامد شهري است. همان اندازه كه جمع‌آوري و حمل و نقل مؤثر هستند، توليد و بازيافت و دفع مواد نيز مهم محسوب مي‌شوند و بايد مورد توجه و دقت قرار گيرند. اطلاع دقيق از كميت و كيفيت توليد و پراكنش نقاط توليد در سطح شهر مي‌تواند در امر جمع‌آوري و حمل و نقل بسيار مفيد واقع شود و به صرفه‌جوئي‌هاي زيادي در اين دو عنصر منجر گردد. بازيافت مواد مستقيماً به كميت و كيفيت توليد ارتباط دارد و دفع مواد به همة عناصر موظف قبلي مربوط مي‌شود. بنابراين اين عناصر همانند حلقه‌هاي يك زنجير به هم پيوسته هستند و هر كدام از اين عناصر نقش ويژه‌اي را در سيستم مديريت مواد زايد جامد ايفا مي‌كنند و بايد متناسب با وظيفه‌شان به آنها توجه شده و منابع لازم به آنها اختصاص داده شود.

شكل 1- عناصر موظف و رابطه آنها را در يك سيستم مديريت مواد زايد جامد نشان مي‌دهد.

شكل 1- عناصر موظف و رابطه آنها در سيستم مديريت مواد زايد جامد شهري

در شكل 1- پردازش و بازيافت به عنوان يك عنصر موظف در كنار ساير عناصر، مشخص شده است. در صورتي كه پردازش و بازيافت هم مي‌تواند در محدودة تمام عناصر موظف ديگر قرار گيرد و هم به صورت واحد مستقلي در سيستم مديريت مواد زايد جامد عمل كند. اصولاً در يك سيستم كارآ و موفق بهتر است كه پردازش و بازيافت از ابتدا تا انتهاي سيستم در جريان باشد، جداسازي مواد در مبدأ توليد و فشرده كردن مواد در آپارتمان‌ها و مجتمع‌هاي مسكوني، هم در كاهش حجم مواد و هم در كاهش كميت موادي كه بايد به محل‌هاي دفن حمل شوند، مؤثر است. در نتيجه به ماشين‌آلات، نيروي انساني، سرمايه‌گذاري و زمين كمتري براي دفن مواد احتياج خواهد بود. ملاحظه مي‌شود كه بازيافت صحيح مي‌تواند ضمن اينكه به عنوان عنصري مستقل عمل مي‌كند، در بين عناصر ديگر هم قرار گيرد و راندمان و كارآيي كل سيستم را افزايش دهد. تقسيم‌بندي سيستم مديريت مواد زايد جامد به عناصر موظف، نگرش و طراحي از كل به جز و بالعكس را امكان‌پذير مي‌سازد. ابتدا با در نظر گرفتن شش عنصر موظف ترسيم روابط اصلي بين اين عناصر و كليات سيستم، طراحي مي‌شود. سپس هر عنصر جداگانه مورد بررسي قرار گيرد و روابط داخلي اجزاي هر عنصر موظف ترسيم شده و جريان مواد، انرژي و منابع در هر عنصر مشخص مي‌شود و دوباره تمام سيستم، مورد تجزيه و تحليل نهايي قرار مي‌گيرد. تمامي اين اعمال را مي‌توان با نوشتن يك مدل و به كمك كامپيوتر انجام داد. بررسي سيستم با اين روش امكان ارزيابي اثر تغييرات مورد نظر در سيستم را ميسر مي‌سازد. به عنوان مثال مي‌توان اثرات تبديل چرخ‌هاي دستي را به وانت‌هاي نيسان و.‌.. بررسي كرد. جالب توجه است كه مي‌توان اين ارزيابي‌ها را قبل از انجام پروژه‌هاي مورد نظر انجام داده و اثرات آنها را روي سيستم، مشخص كرد. سپس با درنظر گرفتن مسائل اقتصادي، اجتماعي و بهبود كارايي و راندمان سيستم، گزينه بهينه را انتخاب و به اجرا درآورد با اين كار مي‌توان به مقدار قابل توجهي در زمان، پول و انرژي صرفه‌جويي كرده و نيز به موفقيت طرح‌ها بيشتر اميدوار بود.

عناصر 6 گانه در سيستم مديريت، بايد در يك ارتباط تنگاتنگ با يكديگر باشند و ارائه هرگونه روش اصلاحي در امر جمع‌آوري، بدون نگرش بنيادي و سيستماتيك به تمامي مراحل و عناصر 6گانه مديريتي كار اصولي و علمي نيست.

اجراي هرگونه برنامه‌ريزي طرحهاي جديد مديريت مواد زائد جامد، در چهارچوب امكانات اقتصادي ـ اجتماعي، بهداشتي و سياسي محلي بايد ارائه شود و قبل از تصويب هر طرح جديدي، بايد اصلاحات اساسي در آن از طريق سنجش افكار عمومي صورت گيرد، زيرا برنامه‌هاي مديريت مواد زائد جامد بايد با ساير اهداف جامعه سازگار باشد. ولي در كشور ما متأسفانه اين پارامتر مهم مورد توجه قرار نمي‌گيرد.

ضمناً طرحهاي جديد بايد داراي زمان‌بندي و ايجاد ساختار سازماني بوده و از نظر بودجه نيز تأمين شوند. بنابراين براي اجراي برنامه‌هاي تهيه شده. برخي از فعاليتها در كوتاه مدت و بعضي از طرحها در بلندمدت مورد نظر قرار مي‌گيرند. مهمترين موارد اصلي در چنين اهدافي شامل مسائل زير هستند:

1ـ مهمترين عوامل طراحي و استانداردهاي اجرايي، ارزانترين و بهداشتي‌ترين آنها است.

2ـ در صورت تغييرات، روند تدريجي انتقال از سيستم فعلي به سيستم جديد ايجاد گردد و اثرات چنين تغييراتي در پرسنل و مسائل مالي و بودجه بايد ارزيابي شود.