چكيده

اين كار تحقيقي تحت عنوان «مسئوليت كيفري بيماري‌هاي ناقل ايدز و ساير بيماريهاي مسري» علاوه بر جذابيت موضوع براي خودم بدين دليل بوده كه تاكنون كار زيادي در اين زمينه صورت نپذيرفته و آثاري كه در اين خصوص به نگارش درآمده بسيار پراكنده و مختصر مي‌باشد. به علاوه اينكه با نگاهي به معضلات فعلي جامعه اين مهم، بدون اغراق يكي از مبهمات كنوني جامعه ما مي‌باشد.

در قسمت نخست اين تحقيق، كلياتي را پيرامون بيماري ايدز و چالش‌هاي حقوقي (كيفري) پيش رو در مقابله با اين بيماري را بيان كرده و بعد به بررسي مسئوليت كيفري اين بيماري پرداخته و مباحثي را تحت عناوين «جرم انگاري»؟، «قانون خاص»؟ و «چه مجازاتي؟» مطرح نمودم. در اين تحقيق از قتل عمد، اقدام مجني عليه، رضايت مجني عليه و… چند عنوان جزايي ديگر كه مي‌توان ناقلين ايدز را حسب آن به مجازات رساند سخن به ميان آمده است.
مقدمه : قسمت اول، ايدز

عفونت با ويروس ايمني انسان (HIV) منجر به ايدز مي‌گردد، هر 13 ثانيه يك نفر به اين ويروس آلوده مي‌شود و هر 9 دقيقه يكنفر به علت آلودگي به اين ويروس جان خود را از دست مي‌دهد.

ايدز AIDS (مخفف Asquired Immono Defieiency Sysdom ) (سندرم نقص ايمني اكتسابي)، اختلال شديد در وضعيت سيستم ايمني بدن انسان است كه اغلب منجر به مرگ مي‌گردد. علت مرگ اين افراد، افزايش حساسيت فرمان براي ابتلا به عفونتهاي شديد ناشي از عوامل عفوني فرصت طلب (ميكروبهاي كه در حالت عادي ضرر هستند) يا سرطان‌ها مي‌باشد. به عقيده دانشمندان منشاء اين ويروس (HIV) از آفريقا مي‌باشد. اين ويروس در طي كار گرفته شدن يك انسان توسط ميمون، از طريق بزاق اين حيوان به انسان منتقل شده و سپس از اين فرد به ساير انسانها انتقال يافته است.

در ابتدا به نظر مي‌رسيد كه اين بيماري مختص هم جنس بازان و معتادان تزريقي كشورهاي پيشرفته است. اما امروزه ميليونها انسان در قاره‌هاي مختلف به اين بيماري مبتلا شده‌اند.

هم‌اكنون تعداد مبتلايان به ايدز در جهان 50% بيش از رقم پيش بيني شده در سال 1991، مي‌باشد همچنين پيش بيني مي‌شود كه در طي 20 سال آينده 70 ميليون زن، مرد، بچه به خاطر ايدز جان خود را از دست بدهند.

قسمت دوم :

در قسمت دوم مقدمه مي‌پردازيم به تعريف مسئوليت كيفري :

جرم از ديرباز به مثابه رفتاري معارض با وضعيت مطلوب انسان، پيوسته با مجازات در اشكال گوناگون آن همراه و همدوش بوده است. و اگر مسئوليت كيفري را در ساده‌ترين معناي خود عبارت از تحمل مجازات در برابر رفتاري معين بدانيم، بايد تصديق كرد كه اين نوع مسئوليت در جوامع بشري از عمري در درازاي جرم و مجازات برخوردار بوده است. زيرا به هر حال مجازات به عنوان واكنش انساني به «موجود» معطوف مي‌شود كه به نحوي در پديد آمدن جرم موثر بوده است.

در مراحل نخستين زندگي اجتماعي، مجازات واكنشي بود كه صرفاً براي رفع الم و ناراحتي ناشي از رفتاري خاص ابراز مي‌شد و لاجرم تمايزي بين منشاء پيدايش درد و الم در انواع گوناگون آن قائل نمي‌شدند. اين منشاء در هر حال موضوع مجازات قرار مي‌گرفت و در برابر رفتاري كه به نحوي در ايجاد درد و الم موثر بود «مسئوليت كيفري» داشت فارغ از اين كه انسان يا حيوان و يا حتي جهاد باشد.

در مراحل پيشرفته‌تر، مجازات به عكس‌العملي در برابر زيان ناشي از يك رفتار معين تبديل شد در اين مرحله بشر يك گام فراتر گذاشت و مسئوليت كيفري يك موجود را بر مبناي نوع و ميزان خسارت مالي يا جاني كه از ناحيه او بهم مي‌رسيد، معين مي‌ساخت. مسئوليت در اين دو مرحله تاريخي، صرفاً ماهيتي مادي و عيني داشت اما رفته رفته با ورود عنصر تقصير به نهاد مسئوليت كيفري، مسئوليت معنوي و شخصي هم رسماً به قلمرو حقوق جزا وارد شد و عرصه را بر مسئوليت مادي و عيني تنگ و محدود ساخت. اما طولي نكشيد كه حقوقدانان جزايي با اين مساله مواجه شدند كه مسئوليت كيفري – در مفهوم معنوي و شخصي خود – تنها با تحقق تقصير در رفتار مرتكب جرم پديد نمي‌آيد، بلكه لازم است كه فاعل برخوردار از ويژگي‌هايي باشد تا بتوان او را در ازاي رفتار توام با تقصير و قابل سرزنش، «مؤاخذه» و «مجازات» كرد. از اين پس بود كه در كنار رابطه ذهني خاص فاعل با جرم كه با عنصر تقصير تبيين مي‌شد، وضعيت رواني خاص مجرم بيش از پيش مورد توجه قرار گرفت. اين وضعيت خاص كه تحت عنوان اهليت جزائي[1] مركز توجه حقوقدانان جزايي قرار گرفت، رفته رفته از چنان اهميتي در ساختمان مسئوليت كيفري برخوردار شد كه امروزه به جزء تفكيك ناپذير مسئوليت كيفري تبديل شده به نحوي كه درك مفهوم مسئوليت كيفري بدون فهم اهليت جزايي ميسر نيست. در حال حاضر، اين رابطه تنگاتنگ تا آنجا اهميت پيدا كرده كه واژه مسئوليت كيفري فارغ از هر نوع مجاز و مسامحه در اهليت جزائي به كار مي‌رود، در بسياري از متون حقوقي و قانوني مراد از فرد مسئول، كسي جز همان شخص داراي اهليت جزائي نيست.[2]

در حال حاضر، قانونگذار جزايي، در مقررات حدود و قصاص از «بلوغ»، «عقل»، «اختيار» و احياناً «قصد»، به عنوان شرايط ثبوت مجازات ياد كرده، ضروري است كه اين شرايط، در پرتو اصول جزايي تبيين و جايگاه هر يك در مبحث مسئوليت كيفري مشخص مي‌گردد.

 

 

 

 

بخش اول

تاريخچه و ميزان شروع ايدز در ايران و جهان

 

اولين موارد بيماري در ژوئن 1981 در بين افراد هم جنس بازي در آمريكا كه شيوع ماركوم كابوزي (نوعي سرطان پوست) و پنوموني (ذات‌الريه) به علت پنوموسيتيس در آنها بيش از حد انتظار بود شناسايي شد و در ايران اولين مورد بيماري در سال 1366 در يك كودك 6 ساله كه فرآورده‌هاي خوني وارداتي استفاده مي‌كرد مشاهده گرديد.

ويروس عامل بيماري براي اولين بار در اواسط سال 1983 شناسايي و كشف شد و در اوايل سال 1984 دانشمندان گزارش جامعي در مورد آن منتشر كردند. در ماه مارس 1985 اولين آزمايش براي تجسس آنتي بادي (پادتن) HIV در آمريكا مورد تاييد قرار گرفت و در مارس 1987 اجازه مصرف آزمايشي داروي زيدوو دين در بيماران داده شد.

بر اساس گزارش مركز مديريت بيماري‌ها تا پايان سال 2003 در جهان 42 ميليون زن، مرد و كودك حاصل (HIV) مبتلا به ايدز بوده‌اند و 26 ميليون نفر نيز به علت اين بيماري فوت كرده‌اند. همچنين 5 ميليون انسان در سال 2002 به HIV آلوده گشته‌اند و در همين سال 1/3 ميليون زن و مرد و كودك به خاطر ايدز جان خود را از دست داده‌اند، تعداد مبتلايان و حاملين ويروس HIV در ايران تا پايان شهريور ماه سال 1381، 4863 نفر گزارش شده است.

هر چند ايدز در همه جاي دنيا ديده مي‌شود ليكن شيوع اين بيماري در آفريقا بيشتر از ساير نقاط جهان بوده است به نحوي كه بيش از 70% بزرگسالان و 80% كودكان حامل HIV و بيش از 75% از موارد مرگ و مير ناشي از اين بيماري مربوط به اين قاره مي‌باشد.

در كشورهاي پر درآمد به علت درمان موثر، بيماران مدت بيشتري زنده نگه داشته مي‌شوند در نتيجه مرگ و مير ناشي از ايدز در اين كشورها كاهش يافته است.

در منطقه مديترانه شرقي وسعت اين بيماري بسيار كمتر از ساير نقاط جهان است ليكن شيوع ايدز در اين منطقه در حال افزايش مي‌باشد.

بر طبق گزارشات تا پايان شهريور سال 81 تعداد آلودگان به HIV و مبتلايان به ايدز در منطقه مديترانه شرقي بالغ بر هفتصد هزار نفر بوده است وليكن به علت عدم كشف عده زيادي از مبتلايان آمار افراد مبتلا آلوده بسيار بيشتر خواهد بود تا جايي كه تخمين زده مي‌شود به ازاي گزارش هر بيمار مبتلا به ايدز 50 تا 70 نفر ديگر نيز به HIV مبتلا هستند.

وضعيت ايدز در جهان تا سال 2002 و برگرفته از فصلنامه علمي آموزش دانشكده بهداشت :

تعداد انسانهايي كه با ايدز زندگي مي‌كنند : 42 ميليون نفر

مردان مبتلا به ايدز : 4/19 ميليون نفر

زنان مبتلا به ايدز 2/19 ميليون نفر

كودكان زير 15 سال مبتلا ايدز 2/3 ميليون نفر

تعداد موارد جديد آلودگي به HIV در سال 2002 3/5 ميليون نفر

تعداد موارد جديد آلودگي به HIV در هر روز 15000 نفر

مجموع افرادي كه در سال 2001 به علت ايدز مردند 3 ميليون نفر

مجموع افرادي كه در سال 2002 به علت ايدز مردند 1/3 ميليون نفر

مبحث اول : نحوه انتقال بيماري

مايعات بدن افراد آلوده، شامل خون، مني، ترشحات مهبل، شير و بزاق افراد آلوده حاوي ويروس آزاد (HIV) يا سلولهاي محتوي ويروس مي‌باشند. بنابراين HIV مي‌تواند از طريق :

- تماس جنسي

- سوزنهاي مشترك

- انتقال خون يا فرآورده‌هاي خوني

- عبور از جفت يا عبور از كانال زايماني و شيرداران انتقال يابد.

شواهد قطعي در مورد انتقال عامل بيماري‌زا از طريق خون و مايع مني وجود دارد ولي در مورد انتقال ويروس از طريق ساير مايعات بدن شواهد قطعي وجود ندارد.

گفتار اول : انتقال از مادر به كودك

اكثر كودكان مبتلا، در زمان حاملگي يا حوالي تولد از طريق مادر، آلوده گشته‌اند، زودترين زمان براي انتقال ويروس در هفته 15 بارداري مي‌باشد.

همچنين ممكن است مادر آلوده بعد از زايمان با شير دادن به نوزادش موجب آلوده شدن او گردد.

گفتار دوم : انتقال از راه خون و تزريق

HIV مي‌تواند ضمن انتقال خون يا گرفتن يك عضو پيوندي از فرد آلوده منتقل شود همچنين يكي از علل شايع انتقال ويروس در بين معتادان تزريقي استفاده از سرنگ يا سوزن مشترك مي‌باشد. فرو رفتن اتفاقي سوزن آلوده در بدن افراد سالم نيز (بويژه در بين پرسنل پزشكي) منجر به بروز مواردي از عفوت شده است البته خطر آلودگي در چنين مواردي كمتر از 5/0 درصد مي‌باشد.

گفتار سوم : انتقال از طريق تماس جنسي

ويروس مي‌تواند از مرد به مرد، از مرد به زن، و از زن به مرد انتقال يابد. خطر انتقال از مرد به مرد و به خصوص در شخصي كه اين عمل روي او انجام مي‌گيرد بيشتر است احتمال انتقال در يك رابطه جنسي بين يك درصد تا يك در هزار گزارش شده است. همچنين امكان انتقال عفونت از زن آلوده به مرد سالم به مراتب كمتر از انتقال مرد آلوده به زن سالم است. ابتلا به ساير بيماري‌هاي مقاربتي همراه با زخم در دستگاه تناسلي، خطر آلودگي به ويروس را در طي مراقبت افزايش مي‌دهد (اين بيماري‌ها شامل سينليس و شانكرنرم مي‌باشد).

عفونت با HIV از راههاي زير منتقل نمي‌گردد :

- تماس‌هاي عادي و روزمره با افراد مبتلا مثل همكاران يا زندگي در يك منزل مشترك

- استفاده از لوازم شخصي و غذا خوري فرد مبتلا

- استفاده از توالت، حمام و استخر فرد مبتلا

- سرفه كردن، عطسه كردن، دست دادن و بوسيدن (در صورت عدم تبادل بزاق)

- همچنين شواهدي حاكي از انتقال ويروس از طريق آب وغذا و هوا و گزش حشرات در دست نيست. زيرا هنگام گزش، خون فرد قبلي را به بدن فرد بعدي تزريق نمي‌كند و تنها بزاق خود را به بدن فرد وارد مي‌نمايد پس بنابراين امكان انتقال ويروس از طريق گزش حشرات وجود ندارد.

مبحث دوم : چگونگي عملكرد ويروس ايدز

ايدز (سندرم نقص ايمني اكتسابي) بر اثر ويروس HIV كه نوعي ويروس از گروه رتر و ويروس و خانواده انتي ويروس مي‌باشد ايجاد مي‌شود.

HIV ويروس پوشش داراست كه ژنوم آن از دو رشته يكسان RNA تشكيل شده است. دو نوع ويروس HIV وجود دارد HIV نوع I و HIV نوع II .

هر دو نوع ويروس فوق سبب سندرم ايدز در انسان مي‌شوند ليكن عفونت‌هاي ناشي از HIV نوع 2 از شدت و انتشار اندكي برخوردار مي‌باشند و اغلب در غرب آفريقا ديده مي‌شوند در حالي كه HIV نوع I انتشار جهاني دارد.

در پوشش اين ويروس دو نوع گليكو پروتئين با نام‌هاي gp41 و gp120 وجود دارد كه براي بيماري‌زايي HIV بسيار مهم مي‌باشند.

Gp120 به مولكول CD₄ موجود در سطح لنفوسيت‌هاي T كمك كننده، ماكروفاژها و منوسيت مي‌چسبد سپس gp41 اجازه ادغام پوشش ويروس و غشاي سلولي سلولهاي ميزبان در يكديگر را مي‌دهد و ويروس را مي‌تواند وارد سلول شود.

ويروس در داخل سلول تكثير مي‌شود و سپس از سلول آزاد مي‌گردد، آزاد شدن ويروس از سلول‌هاي T داراي مولكول CD₄ اغلب منجر به تخريب سلول مي‌شود اين امر موجب كاهش سلولهاي T داراي مولكول CD₄ در بدن و به وجود آمدن نقص ايمني مي‌گردد.

به دنبال ايجاد نقص ايمني، بدن نسبت به عوامل عفوني فرصت طلب حساس مي‌شود اين عفونت‌هاي فرصت طلب ممكن است داراي منشاء ويروسي، باكتريايي، قارچي يا انگلي باشند.

ويروس نقص ايمني انسان به ميزان زيادي در طي همانند سازي جهش پيدا مي‌كنند يعني محتوي ژنتيكي آن تغيير پيدا كرده و در نتيجه آنتي ژنهاي آن نيز متفاوت مي‌شوند. به علت جهش‌هاي ايجاد شده، ويروس‌هاي HIV جدا شده از نقاط گوناگون از نظر ژنتيكي متفاوت مي‌باشند به همين دليل ساخت واكسن براي اين ويروس بسيار مشكل مي‌باشد.

اين ويروس در برابر اشعله ماوراء بنفش و رادياسيون مقاومت نشان مي‌دهد ولي در مجاورت با سفيد كننده‌هاي خانگي، اتانول، ايزوپروپازل، پارافرمالائيد، آب اكسيژنه و محلول يد به طور كامل غير فعال مي‌گردد.

مبحث سوم : تشخيص وجود ايدز از طريق آزمايش

آنتي بادي ضد ويروس 3 تا 17 هفته بعد از عفونت ايجاد مي‌گردد در فرد مشكوك به آلودگي، با آزمايش خون و آزمون آنتي بادي ضد ويروس HIV مي‌توان تشخيص را تائيد كرد.

آزمايش نيز متداولترين روش در بررسي آنتي بادي ضد ويروس HIV مي‌باشد در اين روش خون فرد مشكوك مجاور ويروس زنده HIV قرار مي‌گيرد در صورت وجود آنتي بادي در خون فرد مشكوك جذب ويروس شده و واكنش نشان خواهند داد.

البته در اين آزمايش احتمال پاسخ مثبت كاذب وجود دارد يعني فرد عفونت را ندارد ولي به اشتباه مثبت گزارش مي‌شود.

روش و ستون – بلات نيز روشي بسيار حساس و دقيقي است كه در آن آنتي بادي‌هاي اختصاص HIV مورد شناسايي قرار مي‌گيرد، اين روش هم موارد مثبت و منفي كاذب دارد در صورت منفي شدن نتيجه آزمايش HIV بايد 3 ماه ديگر براي آزمايش خون مراجعه نمود.

براي ارزيابي انسانهاي آلوده به HIV چندين قسمت خوني انجام مي‌شود در اين قسمت‌ها شدت سركوبي ايمني بيمار اندازه‌گيري مي‌گردد و اين آزمايشها عبارتند از :

× شمارش تعداد سلولهاي T داراي مولكول CD₄ كه در ارزيابي وضعيت سيستم ايمني فرد اهميت دارد. در افرادي كه با HIV آلوده نشده‌اند شمار سلولهاي T داراي مولكول CD₄ به طور نرمال بالاي 500 سلول در هر ميلي ليتر است ولي در افراد آلوده با HIV شمار اين سلولها كاهش مي‌يابد زماني كه تعداد سلولهاي T داراي مولكول CD₄ به زير 200 رسيد بيماران به عنوان افراد با سيستم ايمني سركوب شده تلقي مي‌گردند و در معرض خطر ابتلا به عفونتهاي فرصت طلب قرار مي‌گيرند.

 

[1]- Capacite penale-penalcapacity

[2] - توفيق رضا، حسين، اهليت العقوبه في الشريعه الاسلاميه و القانون المقارن، ص265.