ارزيابياهالي قلم از حوزه ادبيات دفاع مقدس

ادبياتدفاع مقدس از زماني آغاز شد كه جنگ ايران و عراق در 31 شهريور 59 شروع شد و نوعديگري از ادبيات پس از ادبيات انقلاب پا به عرصه گذاشت و داستان نويسان مختلف بهاين نوع ادبيات روي آوردند و آثار بسياري در اين زمينه خلق شد. در دهه 80 در حاليكه حدود 28 سال از جنگ مي گذرد؛ با عده اي از اهالي قلم در خصوص كم و كيف ادبياتدفاع مقدس به گفت وگو پرداخته ايم كه از نظر مي گذرانيد:

تصوير دفاع مقدس در ادبيات نارسا و ناقص است
جنگ يك واقعيتبا ابعاد متعدد و متكثر بود كه بعيد است بتوان حتي ابعاد مختلف آن را احصاءكرد.
در سال هاي پس از جنگ، حاكميت و رسانه هاي عمومي در برخي از جنبه هاي دفاعهشت ساله تمركز زيادي داشتند.

اما از سويي ديگر، بسياري از ابعاد جنگ و تأثيراتو تأثرات آن خواه تاثيرات مثبت و خواه منفي، ناديده گرفته شد.

تصويري كه امروزاز جنگ در ذهن ها شكل گرفته، تصويري عمدتاً ناقص و نارسا و گاه نامتوازناست.
خوشبختانه آثار ادبي خوبي با مضمون دفاع مقدس طي سال هاي مختلف پديد آمداما طبيعي است كه هنوز با انتظارات ما فاصله اي مشاهده مي شود. اما نگاه آرمانينبايد به قدر ناشناسي از آثار موجود وزحمات نويسندگان بينجامد.
واقعيت اين استكه معدود آثار قدرتمندي كه در اين حوزه داريم نيز آنچناني كه بايد و شايد ديده نشدهاست و براي اشاعه و عمومي ساختن آن در ميان مردم تلاشي صورت نگرفته است.

بوي مهر و تسبيح نمي آيد
من فكر مي كنم دوستان نويسنده اي كه قصدپرداختن به ادبيات دفاع مقدس را دارند، دچار سوءهاضمه ادبي شده اند. امروزه شاهدنوشته شدن برخي آثار در حوزه دفاع مقدس هستيم كه شبيه آثار غربي است و بوي مهر وتسبيح و تربت نمي دهند.
برخي فكر مي كنند كه اگر مثلا اثرشان شبيه آثار هاينريشبل شود، اثري قوي است و عجيب اينكه هر اثري هم كه بخواهد قوي باشد لزوماً بايد شبيهآثار غربي درآيد.
متاسفانه پيش از اينكه ادبيات مقاومت به عارضه مذكور دچار شود،به عارضه احساس زدگي گرفتار بود. احساس زدگي مفرطي كه به شعار پهلو مي زد.
منفكر مي كنم آنچه اكنون ادبيات دفاع مقدس نيازمند آن است، اين است كه ما نويسندگان،يك بار براي هميشه در كنار هم بنشينيم، سنگ ها را واكنيم و بگوييم يك، دو و... شاخصهاي آثار دفاع مقدس اين هاست تا بدين ترتيب از وضعيت كنوني به درآييم.

دفاع مقدس، برگرفته از واقعه عاشوراست
در مورد ادبيات دفاع مقدس چنديپيش با دوستان بر سر اين موضوع بحث و گفتگو مي كرديم. عده اي از دوستان اين واقعهدفاع مقدس را زاده 8 سال جنگ ايران و عراق مي دانستند اما به نظرم دفاع مقدس ما؛برگرفته از واقعه عاشورا است. بر اين مبنا كه بيشتر جنگ هايي كه صورت مي گيرد بهصورت تهاجمي و فتح سرزمين است اما در واقعه عاشورا بحث دفاع ازاسلام بود وهمين قضيهعيناً در جنگ ما با عراق اتفاق افتاد.
با اين پيش زمينه مي خواهم بگويم، ادبياتدفاع مقدس با اولين شليك گلوله در اين جنگ متولد شد و سير ادبيات دفاع مقدس از سال 59 تا به الان بر اين مبناست كه ابتدا به صورت مهيج و شعاري مطرح بود و در اين دورهادبيات شعاري نه به معناي عام كه از محتوا خالي باشد بلكه بحث تشويق اذهان و نسلجوان براي دفاع از وطن و خاك؛ مطرح شد.
اين ادبيات ادامه داشت تا اواسط جنگ، دراين دوره ادبيات دفاع مقدس به مسائل شعوري پرداخت، به اين صورت كه ادبيات دفاع مقدستفكربرانگيز شد.
و در دل داستانها سئوال هايي چون چرا جنگ كرديم؟ و... مطرح شد. و نهايتا در پايان جنگ، داستان نويسان ما توانستند بدون محدوديت به نوشتن آثاري درحوزه دفاع مقدس بپردازند. نويسندگان قبلا در آثارشان راوي داستان بودند اما جنگ كهتمام شد؛ نويسنده نه به عنوان يك راوي بلكه تماشاچي، مي نشيند و به جنگ، تهاجم،تلفات و به دشمن و... فكر مي كند و مسائل را به صورت تفكيك پذير مي نويسد. در حقيقتادبيات بعد از جنگ كه نويسندگان به صورت شعوري به آن نگاه كردند به ادبيات جنگنزديك تر است.
در ابتداي امر، داستان هاي دفاع مقدس از عناصر داستاني كم بهرهبودند، اما بعد از جنگ نويسندگاني متولد شدند كه در جنگ حضور داشتند به خوبي ازعناصر داستاني، در آثارشان بهره گرفتند و آثار خوبي در اين حوزه خلق كردند و هرچهاز جنگ فاصله گرفتيم اين ادبيات قوي تر شد و ادبيات دفاع مقدس نويسنده اش را متولدكرد.
اعتقاد دارم كه دهه 80، ادبيات داستاني دفاع مقدس از حالت جنيني (نهالبودن) خارج شده است و وارد مرحله رشد و بالندگي شده است به نحوي كه در خارج از كشورما بتوانيم در حوزه جهاني حرفي براي گفتن داشته باشيم مثل نويسندگاني چون بايرامي،دهقان، تجار به صورت كلي ادبيات جنگ و انقلاب را تقريبا در يك راستا مي دانم. دراصل ادبيات انقلاب هنوز شكل نگرفته بود كه دفاع مقدس شكل گرفت. در حقيقت ادبياتدفاع مقدس مثل فرزند بزرگي است كه از انقلاب زاييده شد و هنوز ادبيات انقلاب ميتواند به صورت مستقل رشد كند، مثل داستان قطار 57 رضا رئيسي، كه فرصتي است برايدوباره مطرح شدن ادبيات انقلاب.
در كل به تفكيك ادبيات؛ به حوزه هاي مختلف خيلياعتقاد ندارم.
نكته اي را بايد عرض كنم كه با گذشت چند دهه از دفاع مقدس نياز بهيك آسيب شناسي در حوزه ادبيات دفاع مقدس داريم تا دچار آسيب و آفت نشود و اين مهمبه توجه متوليان اين حوزه برمي گردد.

در پرداخت تاريخ شفاهيجنگ
قصور كرديم
ادبيات دفاع مقدس به طور كلي، شعر، داستان و مقولات ديگر رادر برمي گيرد و من به طور مشخص در مورد ادبيات داستاني دفاع مقدس مطالبي را عنوانمي كنم. به طور كلي ادبيات دفاع مقدسبه سه دوره تقسيم مي شود.
دوره اول؛ همزمان با جنگ (ده سال اول)، دوره دوم، ادبيات پس از جنگ (ده سال دوم)، و دوره اخيركه در آن قرار داريم.
در مرحله اول كمتر شاهد ادبيات ناب دفاع مقدس هستيم، دراين دوره معمولا آثار حالت تهيجي داشت و كسي كه آثار اين دوره را مي خواند؛ در اوشور و هيجان و نياز به دفاع از كشور ايجاد مي شد و شايد كم تر به واقعيت هاي دفاعمقدس و جنگ 8 ساله پرداخته شد.
دوره دوم در حقيقت دوره بينابين است. در دورهسوم؛ ادبيات به سمت شخصي شدن رفت يعني از قالب دولتي بودن خارج شد و نويسندگانمختلف از سراسر كشور (كساني كه جنگ را درك كرده بودند يا به اين نوع ادبيات علاقهداشتند) به طور واقعي به اين نوع از ادبيات پرداختند، مثل جنگ از نگاه حبيباحمدزاده، محمدرضا بايرامي و... به صورت كلي، مسير ادبيات دفاع مقدس روشن و همواراست و روز به روز در اين زمينه پيشرفت بهتري داريم.
نكته مهمي كه بايد مطرح كنماين است كه در زمينه تاريخ شفاهي دفاع مقدس در اين 30 سال قصور و كوتاهي صورت گرفتهاست.
تاريخ شفاهي جنگ به معني مكتوب كردن خاطرات شفاهي آدم هاي جنگ است. اين 8سال را اگر هر شخصي كه در جنگ حضور داشته است يك برگ خاطره از آن دوران بنويسد؛ مابا انبوهي از آثار و خاطرات جنگ روبرو هستيم. متاسفانه در اين زمينه كارهاي كميصورت گرفته است.
در پايان؛ اگر ما به دور از تنفر و شيفتگي به مقوله جنگ و دفاعمقدس به طور واقعي نگاه كنيم، هميشه به اين جنگي كه اتفاق افتاده است سرافرازانهافتخار مي كنيم چون به دشمن اجازه نداديم كه قطعه اي از خاك كشورمان را جدا كند، باوجود اينكه 30 كشور به طور مستقيم به عراق كمك مي كردند. به جوانان ايراني اعتمادكنيم و واقعيت جنگ را بگويم.

ادبيات دفاع مقدس بايد منعكسكننده الطاف خفيه الهي باشد
تفاوتي كه دفاع ملت ما در دوران جنگ تحميلي با ديگرجنگ ها و حتي دفاع ملت هاي ديگر در دنيا داشته، پشتوانه ايدئولوژيك و جهان بينيالهي آن بوده است. همين جهان بيني الهي و ايدئولوژي اعتقادي هست كه باعث ضميمه شدنكلمه مقدس به كلمه دفاع در دوره جنگ تحميلي شده است.
بي دليل نيست كه حضرتامام(ره) از اين دوران به عنوان دوران الطاف خفيه الهي ياد كرده اند. چون اين دورهبه دليل همان پشتوانه و زيربناي اعتقادي، دوره رشد، كمال و تعالي در زمينه هايمختلف از جمله مراتب انساني، اخلاقي و عرفاني و... بوده است.
ادبيات دفاع مقدس،از چنين دوراني نشأت گرفته مي شود. لذا ادبياتي را مي توان در زمره ادبيات دفاعمقدس به شمار آورد كه در كنار ناگواري هاي اين دوران به ابعاد مختلف اين الطاف خفيهالهي و رشد و تعالي ها حتي در پس زمينه هاي زندگي افراد درگير با آن در جامعه نيزبپردازد. متأسفانه ادبياتي كه الان به عنوان ادبيات دفاع مقدس از آن نام برده ميشود در بخش رمان، بيشتر تلخي ها و ناگواري هاست كه بزرگنمايي مي شود و در موردابعاد ديگر غفلت صورت مي گيرد. غفلت از حماسه ها، مقاومت ها و سلحشوري هاي حماسهآفرينان هشت سال دوران دفاع مقدس و به جاي آن القاي يأس و نا اميدي و... جزء نگاهيك سويه و غير منصفانه به دفاع مقدس نيست. البته در بخش خاطرات ادبيات دفاع مقدستاكنون كارهاي مناسبي ارائه شده و به اين بخش تا به حال خوب پرداخته شده اما در بخشرمان تا حد انتظار مطلوب هنوز فاصله بسيار است.

شاهكارادبي خلق نشده است
ادبيات دفاع مقدس به لحاظ رشد كمي قابل توجه است اما اينموضوع خوشبينانه به نظر نمي رسد. بدين لحاظ كه بعضي از بنگاه ها و انتشاراتي ها بهخاطر اينكه اشتهار و نامشان در عنوان هاي كتاب هاي دفاع مقدس زنده بماند، اين دستهاز كتاب ها را منتشر مي كنند و خود اين بنگاه ها بدون چاپ كتاب هاي دفاع مقدس هيچموضوعيت و موجوديتي ندارد. مثلاً عنوان مي كنند كه 600 هزار عنوان كتاب در زمينهدفاع مقدس منتشر شد، در حقيقت اين كميت، طبيعي نيست بلكه اگر نويسندگاني همت كنند وكتاب هايشان را از طريق اين بنگاه ها به چاپ برسانند، كار ارزشمندي صورت گرفته. بسياري از كتاب هايي كه توسط اين بنگاه ها به چاپ مي رسد فاقد كيفيت هستند و در كلموضوع هاي ارزشمند دفاع مقدس زخمي مي شوند و نويسندگان اين حوزه ديگر رغبت دوبارهبه بازآفريني مجدد اين موضوعات ندارد.
كار بسياري از پژوهشگران و محققان درتدوين خاطرات جنگ و دفاع مقدس ارزشمند است. اما بسياري از اين كارها به صورت خام وبدون ويرايش ادبي و يكسان سازي و وحدت رويه كتاب ها صورت مي گيرد و كتاب هاي خوبينيستند، اين سير همچنان وجود دارد، و اين كميت نشانه خوبي نيست كه بتوان به آنمباهات كرد اما با وجود اين كميت ها كارهاي درخشاني در حوزه ادبيات دفاع مقدس صورتگرفته است، مثل جشنواره ادبي يوسف؛ در خصوص كتاب هاي كوتاه دفاع مقدس است. اينجشنواره جوانان اهل ذوق و با دغدغه دفاع مقدس را به خود جلب كرده است و حدود هزارقصه براي اين جشنواره ادبي نوشته شده است كه در سه موضوع چون خانواده رزمنده ها ووضعيت فعلي رزمنده ها و... بوده است، جشنواره ادبي يوسف داراي يك نگاه تاجر مأبانهو منفعت طلبانه بنگاه ها نيست.
مطلبي هم در مورد كيفيت آثار ادبي دفاع مقدس،آثار قابل توجهي نوشته شده است. و اين آثار بخشي از فرهنگ دفاع مقدس است. اميدواريماين كارها بتوانند نسل هاي آينده را با جبهه آشنا كند.
نكته اين كه؛ در رمان هايدفاع مقدس يك خلأ وجود دارد. در حقيقت ما هنوز نتوانسته ايم پيوستگي و اتفاقات جنگرا در قالب يك شاهكار ادبي بياوريم؛ مثلاً وقتي جنگ شروع شد، يك سري اقتضائات جهانيرا در برمي گرفت، يك رمان بايد بتواند علل جنگ را توضيح دهد و يك يا دو نسل قبل ازجنگ را بررسي كند؛ جنبش هاي مختلفي كه در به وجود آمدن جنگ دخيل بودند. كارهايي كهكشورهاي استعماري در خصوص تفرقه انگيزي بين مسلمانان و بين كشورها انجام دادند، دركل اين رمان ها بايد واقعيت ها و شخصيت هاي اصلي جنگ را بازگو كند و بعد در آخر بهموضوع خط مقدم و شهيد و جبهه و... بپردازند. مركز تحقيقات جنگ سپاه پاسداران كتابهاي با ارزش در خصوص روزشمار جنگ منتشر كرده است كه كار قابل توجهي است كهنويسندگان مي توانند با توجه به اين دايره المعارف جنگ، رمان خوبي در قد و قامت جنگو صلح تولستوي و... بنويسند.
اما با وجود اين، قطعه هاي درخشاني از اين جواهر وشاهكار بزرگ تراش خورده است و هر نويسنده اي به اندازه بضاعتش در اين خصوص كار كردهاست، اما هنوز تا رسيدن به يك شاهكار ادبي در حوزه ادبيات دفاع مقدس راه باقي است