مقدمه:[1]

آدمی از سپیده دم ظهور بر این کره خاکی و از آن هنگام که دوران شکارگری و گردآوری دانه ها و میوه ها را پشت سر گذاشت و برای تهیه غذای کافی به کشاورزی پرداخت، همواره درگیر نبردی بی امان با عواملی بوده است که بعضی تندرستی و بقای او را با ایجاد
بیماری های گوناگون به چالش طلبیده اند و برخی با نابودسازی قوت و غذای او قحطی و مرگ های ناشی از گرسنگی و بی غذایی را باعث شده اند.

کشتار بی رحمانه و گسترده بیماری های همه گیری همچون طاعون، وبا، مالاریا، تب زرد، سل و ... در دوران های گذشته گهگاه نسل بشر را حتی تا آستانه نیستی و نابودی برده است و زیان های وسیع آفات و بیماری های گیاهی نظیر ملخ، سن، بیماری های قارچی و ... با ایجاد قحطی های هولناک، مرگ های دسته جمعی ناشی از گرسنگی را به دنبال داشته است. در تاریخ بشری تلفیق زیان های این دو گروه کراراً دیده شده که فجایع سهمگینی آفریده است.

تا حدود یک قرن پیش، به واقع بشر پس مانده خوار سفره آفات و بیماری های گیاهی بود که حاصل دسترنج او را در کشتزارها و انبارها نابود می ساخت و تنها از اوایل قرن بیستم میلادی، بشر توانسته است به کمک دانش و فناوری، مبارزه مؤثری را با این عوامل آغاز کند.

تحقیقات گیاهپزشکی و جستجو برای یافتن راه حل های مؤثر در مبارزه با آفات کشاورزی زمانی ممکن شد که انسان برخلاف گذشته این عوامل را سرنوشت محتوم و گریز ناپذیر ندانست بلکه عوامل طبیعی به شمار آورد که می توان به کمک هوش و دانش بر آن ها چیره شود.

به واقع تحقیقات گیاهپزشکی حاصل تفکر نوین و نگرش جدید انسان به طبیعت پیرامونی است و گیاهپزشکان امروزه بخش مهمی از مسئولیت سنگین تأمین خوراک بیش از 6 میلیارد نفوس بشری را بر دوش دارند.

گیاهپزشک ایرانی باید هم فون و فلور طبیعی ایران را مدنظر داشته باشد و هم گونه های وارداتی را که اکثراً بومی شده اند مورد بررسی قرار دهد و هم به موجودات زنده ای که مداوماً از مبادی ورودی رسمی و یا از مرزهای طولانی کشور به صورت غیرقانونی (از جمله آفات و بیماری ها و علف های هرز قرنطینه ای) وارد می شوند در چالش باشد. در مطالعه جانوران و حشرات و گیاهان و غیره هم باید فون و فلور Afrotropical و هم با منطقه Oriental و هم با منطقه پاله آرکتیک (که بخش اعظم سرزمین ایران در آن قرار دارد) آشنا باشد که عناصر فراوانی از هر سه منطقه اصلی جغرافیای جانوری (Zoo geography) در ایران وجود دارند توجه به این پیچیدگی ها، دشواری کار و مسئولیت سنگین گیاهپزشکان ایران را به خوبی نمایش می دهد.

تاریخچه مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی:[2]

تاریخچه گیاهپزشکی در ایران در واقع تاریخچه مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی نیز هست. در ایران بررسی های گیاهپزشکی نسبت به سایر رشته های کشاورزی شروعی زود هنگام تر داشته است.

آغازگر این برسی ها در کشور، شادروان استاد جلال افشار بود که پس از پایان تحصیلات در روسیه در سال 1298 هجری شمسی به ایران بازگشت و شروع به تدریس در مدرسه برزگران (سلف دانشکده کشاورزی کرج) نمود.

آن شادروان در سال 1302 هـ .ش، واحد کوچکی را در انستیتو پاستور ایران با نام «اداره تشخیص محلی آفات و مبارزه با آن ها» بنیان گذاشت و تحقیق پیرامون حشرات و جانوران زیان آور کشاورزی و بعضاً دامی و انسانی را آغاز نمود و این شروع رسمی تحقیقات گیاهپزشکی در ایران و نیز هسته اولیه و سنگ بنای مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی امروزی بود. شادروان افشار در چند زمینه دیگر نیز پیشگام و بنیانگذار بود. از جمله اولین کسی بود که تدریس حشره شناسی و آفات گیاهی را پایه گذاری نمود، علاوه بر آن جمع آوری و شناسایی حشرات و جانوران از جمله عوامل بیماری زا در انسان و دام و به اصطلاح امروزی حشره شناسی و جانورشناسی پزشکی و دامپزشکی نیز با افشار آغاز شد و نیز او برخلاف برخی مدعیات، پایه گذار تحقیقات جانورشناسی و همچنین اولین موزه جانورشناسی و حشره شناسی در ایران بود. به هر حال اداره کوچکی که آن شادروان بنیان گذاشت، در سال 1306 از انستیتو پاستور ایران جدا شد و به اداره کل فلاحت در وزارت فواید عامه پیوست و در سال 1308 با احراز هر دو نقش مطالعاتی و اجرائی به «بنگاه دفع آفات» تغییر نام داد. شادروان افشار در طی این سال ها همچنان در مدرسه عالی فلاحت (دانشکده کشاورزی فعلی) نیز تدریس می کرد و نیز به تحقیق و تألیف مقالات و کتاب هایی می پرداخت که برای ایران جدید و بسیار سودمند بود، در همین سال ها موزه جانورشناسی دانشکده کشاورزی کرج را پایه گذاری نمود در واقع فعالیت و تلاش آن مرحوم در دو سمت و سو جریان داشت، از یک سو اداره کوچکی را در انستیتو پاستور تشکیل داد که منجر به مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی امروزی شد و از طرف دیگر فعالیت های وی در دانشکده کشاورزی کرج، هسته اولیه گروه های گیاهپزشکی دانشگاه های ایران را پدید آورد. بنگاه دفع آفات فوق الاشاره تحت نظر افشار و به کمک شاگردان آن مرحوم که به تدریج از مدرسه عالی فلاحت فارغ التحصیل می شدند روز به روز توسعه می یافت به طوریکه در سال های 1313 و 1314 در شمال کشور اولین و شاید تنها مبارزه کاملاً موفق بیولوژیک را با وارد کردن کفشدوزک Rodalia cardinalis با شپشک استرالیایی انجام داد. این بنگاه به تدریج آفات مهم کشور را جمع آوری و شناسایی نمود و تحقیقات روی آن ها را آغاز کرد. در سال 1322 شادروان افشار آزمایشگاهی را با نام «آزمایشگاه حشره شناسی و دفع آفات نباتی» که ریاست آن را شخصاً عهده دار بود بنا نهاد، این آزمایشگاه زیر نظر مستقیم وزیر کشاورزی و در دو اطاق در محل وزرات کشاورزی آن زمان (محل فعلی فروشگاه شهر و روستا واقع در خیابان فردوسی تهران) فعالیت می کرد. با خاتمه جنگ جهانی دوم در سال 1324 چند متخصص شوروی سابق از جمله الکساندروف، چواخیم و کریوخین نیز در این آزمایشگاه مشغول به کار و تحقیق شدند. در همین سال چند نفر فارغ التحصیل جوان دانشکده کشاورزی کرج نظیر شادروان هایک میرزایانس نیز در این آزمایشگاه به فعالیت پرداختند. شادروان میرزایانس در همین زمان به جمع آوری حشرت ایران و تعیین نام آن ها پرداخت و در واقع سنگ بنای اولیه، مجموعه عظیم حشرات ایران در بخش تحقیقات رده بندی حشرات مؤسسه را که اکنون رسماً موزه حشرات مهندس هایک میرزایانس نام دارد بنیان گذاشت. باز هم در این سال قسمت تحقیقات قارچ شناسی و بیماریهای گیاهان، با آمدن شادروان دکتر اسفندیار اسفندیاری بنیانگذاراین نوع تحقیقات در ایران، و همچنین قسمت علفهای هرز با انتقال شادروان مهندس عین اله بهبودی شاهسون، بنیانگذار جمع آوری و تشخیص و تحقیق در این رشته به آزمایشگاه مذکور فعال گردید. با همت این دو شادروان، کار جمع آوری و تشخیص گیاهان نیز در همین سال آغاز گردید و این تلاش ها به همراه تشکیل بخش شناسایی و بررسی گیاهان کشور از سال 1327 بنیان اولیه هرباریوم بسیار ارزشمند و بزرگ بخش تحقیقات رستنی های مؤسسه به شمار
می رود. آزمایشگاه مذکور در سال 1326 مجدداً به اداره کل دفع آفات نباتی انتقال یافت. این آزمایشگاه که روز به روز برکمیت و کیفیت آن افزوده می شد در سال 1328 «اداره بررسی آفات» نام گرفت و به اداره کل بررسی ها در ساختمان آن زمان وزارت کشاورزی (واقع در نبش خیابان لاله زار نو و انقلاب) پیوست. در سال 1336 اداره بررسی آفات به سطح اداره کل ارتقاء یافت و به «اداره کل بررسی آفات نباتی و قرنطینه» تغییر نام داد و تحت نظارت و سرپرستی مدیریت کل دفع آفات نباتی قرار گرفت و محل آن نیز تغییر یافت و به یک ساختمان استیجاری واقع در خیابان سعدی مقابل شرکت بیمه ملی ایران منتقل گردید. هم در این زمان بعضی واحدهای شهرستانی آن در اهواز، اصفهان، تبریز و ورامین گشایش یافت.

سال 1339 را باید اولین نقطه عطف در تاریخچه مؤسسه و نیز گیاهپزشکی کشور دانست، در این سال بر پایه تصویب نامه هیأت وزیران 56000 مترمربع از زمین های دولتی (خالصه) اوین برای ایجاد تأسیسات جدید در اختیار اداره کل بررسی آفات نباتی و قرنطینه قرار گرفت. بالاخره نقطه عطف بعدی در تاریخ مؤسسه پیش آمد، بدین معنی که در سال 1341 باز هم با تصویب هیئت وزیران اداره کل بررسی آفات نباتی و قرنطینه، به انستیتوی بررسی آفات و بیماری های گیاهی تغییر نام داد و به صورت سازمانی وابسته به وزارت کشاورزی، از امکانات، اختیاراتت و استقلال ویژه ای برخوردار شد، لیکن قسمت قرنطینه از آن جدا شد و به اداره کل دفع آفات نباتی (سازمان حفظ نباتات فعلی) پیوست. در این سال ها کار احداث ساختمان ها و آزمایشگاه های جدید در زمین واگذاری آغاز شد و ادامه یافت، در سال 1341، انستیتو توانست 15 هکتار دیگر از اراضی اوین را برای احداث تأسیسات و مزارع و باغ های آزمایشی و خانه های سازمانی محققین بدست آورد، انستیتو در سال 1342 رسماً به ساختمان های تازه افتتاح شده در محل فعلی انتقال یافت و در سال 1343 حدود 12 هکتار دیگر از زمین های خالصه را بدست آورد. در سال 1344 قانونی به نام «قانون تأسیس مؤسسه بررسی آفات و بیماری های گیاهی» از تصویب مجلسین وقت گذشت. در این قانون واژه انستیتو حذف و به جای آن واژه مؤسسه رسمیت یافت. در این سال ها مؤسسه توسط یک هیئت 5 نفری مرکب از آقایان دکتر قوام الدین شریف، دکتر علی اکبر آگه، شادوران مهندس هایک میرزایانس، شادروان فیروز تقی زاده و دکتر مجید امیدوار اداره می شد که هر سال یکی از اعضای این هیئت وظیفه ریاست و یکی دیگر معاونت مؤسسه را به عهده می گرفت، با تصویب قانون مؤسسه، مدیریت چرخشی هیئت پنج نفره جای خود را به مدیریت ثابت داد و شادروان دکتر عباس دواچی ریاست مؤسسه را به عهده گرفت. در طول دهه های چهل و پنجاه مؤسسه دوران شکوفایی و پیشرفت چشمگیری را پشت سر گذاشت و موفقیت های فراوانی را با همت و کوشش کارکنان و مدیران متعهد و دلسوز خود بدست آورد. کادر تحقیقاتی مؤسسه پیش از این دوران از حدود 10 نفر تجاوز نمی کرد و فضای آزمایشگاهی آن محدود به 5 اطاق 34 متری بود. مؤسسه با یک برنامه منظم توفیق یافت که تحصیل کردگان جوان و مستعد را با انجام آزمون های استخدامی بسیار دشوار به خدمت بگیرد و عده ای از آنان را برای تکمیل معلومات و تحصیلات به خارج از کشور گسیل دارد. در این دوران مؤسسه توانست چندین ساختمان بزرگ، گلخانه های متعدد و اطاق های حرارت ثابت و آزمایشگاه های مجهز تأسیس نماید و همچنین تعدادی منزل مسکونی برای اسکان محققین خود احداث کند، علاوه بر این ها واحدهای (آزمایشگاه های) استانی و شهرستانی خود را به 15 واحد (تبریز، ارومیه، بندرانزلی، تنکابن، گرگان، مشهد،ورامین، کرج، اصفهان، شیراز، بندرعباس،رفسنجان، جیرفت،اهواز و کرمانشاه) برساند. از بعد تحقیقاتی نیز مؤسسه توانست با تلاش کادرهای تحقیقاتی و فنی جوان و هدایت پیشکسوتان خود، طرح های بسیاری در تمام زمینه های گیاهپزشكی و علوم وابسته اجرا کرده و به نتایج مهمی دست یابد. در این دوران ارتباطات تحقیقاتی و علمی و مبادله کتب و نشریات و اطلاعات و محقق و کارشناس با مراکز مهم تحقیقات گیاهپزشکی و دانشگاههای کشورهای پیشرفته، رشد چشمگیری یافت. همین تلاشها موجب شد که مؤسسه در سطح جهان با عنوان Plant Pest and Disease Research Institute و با سرواژگان PPDRI شناسایی و اعتبار بین المللی یابد. دهه های 40 و50 را به حق می توان دوران طلایی شکوفایی و توسعه مؤسسه دانست.

با تصویب «قانون تأسیس سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی» در سال 1352 مؤسسه و کلیه واحدهای آن در استان ها رسماً (و نه عملاً) زیر پوشش سازمان تحقیقات درآمد و نام آن با جایگزینی واژه تحقیقات به جای بررسی به «مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی» تغییر یافت، اما مؤسسه به دلایلی عملاً تا پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی مستقل ماند و عاقبت در اوایل دهه 60 زیر نظارت کامل سازمان قرار گرفت و واحدهای استانی و شهرستانی آن نیز به صورت بخش های تحقیقاتی و با نام «بخش تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی» در مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان ها ادغام شدند.

براساس مصوبه بهمن 1371 شورای عالی اداری، قسمت تحقیقات منابع طبیعی از سازمان تحقیقات جدا شد و این سازمان با نام «سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی» عملاً وظایف سازمان های ترویج و آموزشی را نیز بر عهده گرفت، به تبع آن، مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی هم جزو سازمان جدید قرار گرفت. سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی از بدو تأسیس تاکنون در تمامی استان های کشور (به جز استان قم) یک یا دو (استان های خوزستان، کرمان و سیستان و بلوچستان) مرکز تحقیقات کشاورزی ایجاد نموده و علاوه بر این مراکز، چند مؤسسه تحقیقات تک محصولی نیز به وجود آورده است، این مؤسسات تک محصولی عبارتند از: مؤسسه تحقیقات برنج کشور، مؤسسه تحقیقات پسته، مؤسسه تحقیقات خرما، مؤسسه تحقیقات پنبه کشور، مؤسسه تحقیقات مرکبات، مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم و مؤسسه تحقیقات چغندرقند. هر یک از این مؤسسات و نیز مراکز تحقیقات کشاورزی پیش گفته دارای بخشی به نام «بخش تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی» یا «بخش تحقیقات گیاهپزشکی» هستند. مؤسسه تحقیقات آفات و بیماریهاي گیاهی براساس شرح وظایف خود (که در ذیل خواهد آمد) موظف به هدایت و نظارت بر اجرای طرح های تحقیقاتی بخش های مذکور در مراکز تحقیقات کشاورزی استان ها و مؤسسات تک محصولی است. لیکن تداخل وظایف و روشن نبودن کامل حدود اختیارات، تفاوت بودجه و عدم استقلال کافی در ارتباط با مسائل مالی، اداری و تحقیقاتی باعث شده است که مؤسسه هنوز انسجام کامل دهه های چهل و پنجاه خود را بدست نیاورد.

در این جا به عنوان حسن ختامی بر تاریخچه مؤسسه، نام مدیران (رؤسای) آن از سال 1342 به بعد به شرح ذیل ارائه می گردد.

[1]- برگرفته از پایان نامه تحصیلی مقطع کارشناسی، سارا نوری نوشهری، سال تحصیلی 84-1383، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین-پیشوا، دانشکده کشاورزی، گروه گیاهپزشکی.

[2]- برگرفته از کتاب پنجاه و هشتمین سالگرد تأسیس مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی از سال 1322 تا 1380.